Cylchgronau Cymru

Chwiliwch trwy dros 450 o deitlau a 1.2 miliwn o dudalennau

YR HEN ARDD GYMREIG GAN FFRANSIS G. PAYNE UR bod Gerallt Gymro mewn datganiad nodweddiadol yn honni nad oedd Cymry'r Oesoedd Canol "yn arfer nac o ber- llannau nac o erddi," y mae'n sicr i'r ardd yng Nghymru ddat- blygu yn union fel y datblygodd mewn rhannau eraill o Brydain. Golyga hynny fod gerddi yng Nghymru ymhell cyn cyfnod Gerallt. Pa fath o erddi oeddynt ? Diau eu bod yn rhai defnyddiol yn hytrach nag addurnol. Dyna, er enghraiftt, y lluarth," sef gardd lysiau, y ceir sôn amdani yng nghanu Aneirin tua'r flwyddyn 600. Sonnir hefyd yn y canu cynnar am yr ardd fresych," ac yng Nghyfraith Hywel fe gwrddwn â'r ardd lin." Rhaid cofio hefyd am yr ardd wiail neu'r ardd helyg, meithrinfa'r gwiail at nyddu tidau a rhaflau a gwneuthur cewyll a phob ysmonaidd- waith gwdengwlwm arbennig," chwedl Grufiudd ab Ieuan ap Llywelyn fychan. Felly, cnydau defnyddiol a dyfid yn y gerddi hyn ac y mae'n debyg mai gwyrddlesni yn hytrach na lliwiau amrywiol a'u nodweddai. Chwedl rhyw fardd anhysbys o'r Oesoedd Canol, Bit las lluarth." Ac un o addfwynderau awdur cân yn Llyfr Taliesin oedd lluarth pan llwydd y genhin." Ond, ebr ef drachefn, addfwyn arall, kadawarth yn egin." Hawdd dychmygu apêl melynder y cadawarth, y mwstart gwyllt, yn ymledu fel gwe aur trwy'r gwyrddlesni cyffredinol. Dylid cofio, fodd bynnag, fod ymhlith y llysiau gynt blanhigion a ystyrir gennym ni yn ílodau," ac nad oedd y íluarth yn unlliw bob amser. Ond efallai mai'r ardd lin o dan ei blodau gleision fyddai'r man mwyaf lliwus ymhlith y gerddi diaddurn hyn. Er eu bod mor ddiaddurn, fe gynhwysai'r gerddi cynnar hyn gyda'i gilydd brif elfennau'r ardd ddiweddar; ond nid yw'n debyg y datblygasai'r ardd honno oni buasai am weithgarwch dau ddyn pwysig mewn cymdeithas-y cog a'r meddyg. Ni raid manylu ar waith y cog trwy'r oesoedd yn graddol gyfuno'r ardd fresych a'r ardd lysiau, a'r berllan hefyd ond erbyn heddiw y mae'n hawdd anghofio pwysigrwydd yr hen ardd lysiau iddo. Anfwytadwy fuasai llawer o gig hallt a drewllyd y gaeaf, a llawer o'r pysgod hefyd, oni buasai am yr anis a'r afans a'r march- ruddygl a'r persli a'r holl blanhigion sawrus o ardd lysiau'r cog. Yn nhai'r uchelwyr fe ddefnyddid perlysiau drud y Dwyrain hefyd,